Wat Marcus Tullius Cicero moderne beëdigde vertalers nog steeds leert?

1. Wie was Cicero?

Cicero, uitgesproken [ˈkɪkɛroː] in het Latijn of [t͡sɪt͡sɛrɔ] in het Nederlands, is dé hoofdrolspeler in de middelbare lessen Latijn. Geboren op 3 januari van het jaar 106 voor Christus als Marcus Tullius Cicero, begon hij zijn historische levenspad als filosoof, redenaar, advocaat en politicus. Hij groeide op in de Romeinse stad Arpinum, wat vandaag de gemeente Arpino is, gelegen in het hart van de laars van Italië. Na een invloedrijk leven in de hoofdstad Rome en periodes in Griekenland en Azië, overleed hij op 7 december van het jaar 43 voor Christus in de kuststad Caieta, vandaag Gaeta genoemd.

Wist je trouwens dat het beroemde zinnetje ‘lorem ipsum’ zijn oorsprong vindt in Cicero’s werk De Finibus Bonorum et Malorum (Over de grenzen van goed en kwaad)? Die tekst werd eeuwen later vervormd tot de dummy-en opvultekst die hedendaags reclameontwerpers en grafici wereldwijd nog steeds gebruiken bij het opmaken van brochures of catalogi.⁽¹⁾

Cicero als vroege vertaaltheoreticus

Cicero schreef heel wat redevoeringen, waarvan de bekendste de Eerste Catilinarische Rede was. De zin “Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra?”, ofwel “Hoelang zal je ons geduld nog op de proef stellen, Catilina?” wordt tot op de dag van vandaag geanalyseerd in de lessen Latijn als hét schoolvoorbeeld van de Romeinse retoriek.

2. Een vertaalwedstrijd tegen de Grieken

Daarnaast vertaalde hij ook teksten van de Griekse redenaars Demosthenes en Aeschines naar het Latijn. Met zijn werk De Optimo Genere Oratorum (Over de beste redenaars) werd de grondslag van de vertaaltheorie gelegd: moet een vertaling woord voor woord gelijklopen met de brontekst, of mag deze vrij vertaald worden?
De redenaar uitte zijn voorkeur voor de vrije vertaling, mede omdat volgens hem de Latijnse woordenschat rijker was dan Griekse.⁽²⁾ Doordat het Romeinse Rijk het oude Griekenland veroverde, leefde namelijk de opvatting onder het volk dat de Latijnse cultuur superieur was aan de Griekse, en werd het vertalen van Griekse teksten een ‘competitie’ om de brontekst te overstijgen.⁽³⁾

3. Van retoriek naar vertaalstrategie

• “Ik vertaal niet als vertaler, maar als redenaar.”   

“Nec ut interpres, sed ut orator”  ⁽⁴⁾  is wat Cicero in De Optimo Genere Oratorum schrijft. Daarmee gaf hij aan dat hij de ideeën en vormen uit de Griekse tekst overneemt, maar daarvoor de Latijnse taal gebruikt. Belangrijk is dus de boodschap en het gewenste doel van de tekst, waardoor er vrijheid ontstaat voor de vertaler om deze boodschap met de juiste woorden over te brengen en zijn doel te bereiken. 
Een redenaar is volgens Cicero “niet slechts specialist in het retorisch vormgeven van welk genre dan ook”, hij is ook “inhoudelijk in staat om over elk onderwerp te spreken”. ⁽⁵⁾    Dit is wat Leeman en Braet de “materieel-maximalistische visie” ⁽⁶⁾ noemen.

Voor moderne beëdigde vertalers is dat bijzonder relevant. In juridische of officiële documenten is het belangrijk om trouw te blijven aan de inhoud, maar ook om begrijpelijke, correcte en cultureel passende vertalingen te leveren. Een woord-voor-woordvertaling kan soms meer verwarring dan duidelijkheid veroorzaken.

• Wat betekent de equivalentienorm in de vertaalkunde? 

Een kernbegrip in de vertaalwetenschap is ‘equivalentie’. Dat betekent dat een vertaling geen exacte kopie hoeft te zijn, maar wel hetzelfde effect of gewicht moet hebben als de brontekst.
Cicero verwoordde het als volgt: “Ik vond het dus niet nodig om ieder afzonderlijk woord met een eigen woord weer te geven, maar wel heb ik de stijl van alle woorden en hun betekenis behouden. Waar het voor de lezer immers op aankomt is, dacht ik, dat ik hem van de woorden niet hetzelfde aantal, maar om zo te zeggen, hetzelfde gewicht bezorg.”   ⁽⁷⁾

Voor hedendaagse beëdigde vertalers in Vlaanderen, Nederland of waar ook ter wereld betekent dit: zorg ervoor dat de juridische of formele waarde van een document behouden blijft, ook als dat betekent dat zinnen herschikt of geherformuleerd moeten worden.

4. De letterlijke vertaling – religieuze invloeden

In de eeuwen na Cicero kwam er tegenwind. Vooral vanuit religieuze hoek werd het idee van vrije vertaling in twijfel getrokken.

• Sint-Augustinus de letter staat centraal 

Augustinus van Hippo, beter bekend als Sint-Augustinus (354 n.C. tot 430 n.C.) pleitte voor een letterlijke vertaling van religieuze teksten zoals de Bijbel. Hij was een bekende christelijke theoloog en filosoof, en zijn religieuze positie speelt een grote rol voor zijn keuze voor de woord-voor-woordvertaling: de Bijbel is het woord van God, en de vertaling daarvan kan enkel gebeuren door de meest gelovige en competente vertalers, als hun roeping van God. ⁽⁸⁾

• Sint-Hiëronymus brengt meer nuance in het vertalen 

Een andere bekende heilige en theoloog is Sint-Hiëronymus, geboren als Hiëronymus van Stridon (ca. 347 n.C. tot 420 n.C.). Als één van de bekendste vertalers is het logisch dat hij dan ook de patroonheilige van de (beëdigde) vertalers is. Zijn dag, en samen die van de vertalers, wordt gevierd op 30 september. Zijn bekendste vertaling is deze van de Griekse en Hebreeuwse Bijbel naar het Latijn. Hij hield een verzoenende visie op Cicero’s ideeën aan: voor religieuze teksten moet inderdaad een woord-voor-woordvertaling worden gehanteerd, maar voor literatuurvertalingen is een vrije vertaling, of een sense-for-sensevertaling gewenst.   ⁽⁹⁾
Toch discussiëren taalkundigen over Hiëronymus’ standpunt, aangezien zijn bijbelvertalingen toch niet altijd zo letterlijk vertaald zijn, en Hiëronymus zelf Cicero’s non verbum pro verbo citeerde in de context van zijn bijbelvertaling.

Voor beëdigde vertalers vandaag klinkt dit vertrouwd: ook zij moeten afwegen wanneer ze vrij kunnen vertalen en wanneer de inhoud absoluut letterlijk moet worden weergegeven, zoals bij notariële akten of gerechtelijke documenten.

5. Wat kunnen beëdigde vertalers vandaag nog leren van de “oude” Cicero?

Cicero’s invloed op de moderne vertaalkunde is dus groot: hoe we de vertaalkunde en de vertaaltheorie vandaag kennen, is aan hem te danken. Zijn aanpak laat zien dat vertalen geen mechanisch proces is. Een beëdigd vertaler moet:

•    de inhoud correct overbrengen;
•    de bedoeling en toon van het origineel aanhouden;
•    én rekening houden met juridische terminologie.

Vertaaltheorie non verbum pro verbo 

Door zijn werk kon de vertaaltheorie non verbum pro verbo verder ontwikkeld worden. Zo is het noemenswaardig om te vermelden dat Cicero’s idee terechtkomt in de vijf grote principes voor vertalers van Etienne Dolet (3 augustus 1509 tot 3 augustus 1546). ⁽¹⁰⁾  Deze Franse boekdrukker en vertaler uit Orléans werd na een als blasfemisch opgevatte vertaling van één van Plato’s dialogen op de brandstapel gegooid. Daarmee was hij de eerste martelaar van de Franse Inquisitie die wegens een vertaling werd geëxecuteerd. Tot op vandaag staat hij symbool voor de vrijheid van meningsuiting en publiciteit tijdens de Franse renaissance.

Cicero en Artificiële Intelligentie  

Zelfs op het vlak van AI wordt nog teruggegrepen op Cicero; zo werd een AI-tool ⁽¹¹⁾  gecreëerd door onderzoeker Cavaleri en professoren Hersch en Kolde aan de Haute école pédagogique du canton de Vaud in Lausanne om studenten Latijn te leren en om Latijnse uitdrukkingen juist te gebruiken in een conversatie, met de focus op Ciceroniaanse uitdrukkingen. ⁽¹²⁾

6. Besluit: Cicero blijft (beëdigde) vertalers in alle landen aanspreken

Cicero was misschien geen beëdigd vertaler, maar zijn visie leeft voort in het vak van vandaag. Hij heeft de grondslag gelegd voor doelgerichte en creatieve vertalingen, die iets toevoegen aan de brontekst Hij leerde ons dat vertalen niet gaat over woorden kopiëren, maar over betekenis overbrengen. 

Hoewel zijn werk eeuwen teruggaat in de tijd, is hij nog steeds prominent aanwezig binnen de vertaalwetenschap van de 21ste eeuw. Nog steeds wordt hij vernoemd in taalkundige artikels over de equivalentienorm, de vertaaltheorie en heeft hij zelfs een invloed op artificiële intelligentie. 

Voor een beëdigd vertaler, en voor een kwaliteitsvol vertaalbureau, blijft één principe overeind: een goede vertaling begint niet met een woordenboek, maar met inzicht, ervaring en begrip van cultuur en context.

7. Bronnen, voetnoten en literatuurlijst

Blogartikel gepubliceerd op de officiële website van Crealingua.be Vertaalbureau met erkende beëdigde vertalers in alle talen.

Voetnoten :
(1) McClintock, Richard. “Frequently Asked Questions About Fonts”, Before & After, nr. 2 en Cicero, Marcus Tullius en Rackham, Harris. De finibus bonorum et malorum (in Latin and English). The Macmillan Co., 1914, https://archive.org/details/definibusbonoru02cicegoog/page/36/mode/2up.
Het zinnetje dat begint met “lorem ipsum” zou komen uit de editie van 1914 van Cicero’s De Finibus. Daar eindigt op pagina 34 de laatste zin abrupt met “neque porro quisquam est, qui do-”, en op pagina 36 gaat deze verder met de bekende woorden “lorem ipsum”, die dus een deel van de vorige zin uitmaken. 
De volledige zin luidt: “Neque porro quisquam est, qui dolorem ipsum quia dolor sit amet, consectetur, adipisci velit, sed quia non numquam eius modi tempora incidunt ut labore et dolore magnam aliquam quaerat voluptatem.” 
De vertaling van Rackham luidt: “Nor is there anyone who loves or pursues or desires to obtain pain of itself, because it is pain, but occasionally circumstances occur in which toil and pain can procure him some great pleasure.”

(2) Cicero, Marcus Tullius. “Translating Greek Philosophy into Latin (Vertaling H. Rackham)” in Robinson, Douglas (ed.), Western Translation Theory: From Herodotus to Nietzsche. Routledge, 2014, p. 12, https://www.attalus.org/cicero/academica1.html.  

(3) Ren, Zhilin. “The Influence of Cicero’s Translation Theory on Translation Theory.” Journal of Education and Educational Research, nr. 5, 2023, p. 188, https://drpress.org/ojs/index.php/jeer/article/view/11963#:~:text=Marcus%20Thulius%20Cicero%20was%20a,their%20impact%20on%20future%20generations.

(4) “Ik vertaal niet als vertaler, maar als redenaar.”

(5) Braet, Antoine. “Cicero over de waarde van de retorische theorie voor de ideale redenaar”, Tijdschrift voor Taalbeheersing, nr. 14, 1992, p. 149, https://www.dbnl.org/tekst/_tij009199201_01/_tij009199201_01_0013.php.

(6) Leeman, Anton en Braet, Antoine. Klassieke retorica. Haar inhoud, fictie en betekenis. Wolters-Noordhoff/Forsten, 1987, pp. 55-56.

(7) Vertaling Van den Broeck Raymond, uit Bloemen, Henri. “Equivalentie in de vertaalpraktijk en de vertaalstudie” in D’hulst, Lieven en Van de Poel, Chris (red.), Alles verandert altijd. Perspectieven op literair vertalen. Universitaire Pers Leuven, 2024, p. 87.

(8) Guo, Yaohan en Wan, Yuwei. “Retracing the History of ‘Word for Word’, ‘Sense for Sense’ Translation. Confronting and Inheriting of the Ancient Roman Translation Theories.” Open Journal of Modern Linguistics, nr. 12, 2022, pp. 573-574, https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=120128.

(9) Guo, Yaohan en Wan, Yuwei. , pp. 571

(10) Dolet, Etienne. La manière de bien traduire d’une langue en aultre. Lyon, 1540, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k505680/f2.item

(11) https://latin-ia.hepl.ch/

(12) Cavaleri, Damien, Hersch, Mischa en Kolde, Antje. “Write like Cicero: integrating an AI-based classifier in ancient language teaching for idiom acquisition”, Journal of Classics Teaching, nr. 51, 2025, pp. 14-19, https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-classics-teaching/article/write-like-cicero-integrating-an-aibased-classifier-in-ancient-language-teaching-for-idiom-acquisition/2F50E0588E8CAC7FE9122D76867CDC36.

Literatuurlijst

Beddari, Hicham. “The Nascence of Translation Studies in the Western World: A Review of the Historical Background.” International Journal of Innovation and Applied Studies, nr. 1, 2021, https://www.researchgate.net/publication/390009720_The_Nascence_of_Translation_Studies_in_the_Western_World_A_Review_of_the_Historical_Background#:~:text=The%20study%20underscores%20the%20rudimentary,century%20when%20translation%20studies%20presented.
El Khatibi, Mourad. “Translation Theory: A Historical-Thematic Account.” International Journal of Language and Literary Studies, nr. 2, 2024, pp. 171-184, https://mail.ijlls.org/index.php/ijlls/article/view/1674/650

Over de auteur 

Dit blogartikel werd geschreven door Geert Vancoillie.
Met een passie voor talen, vertalen en ondernemerschap, startte Geert Vancoillie in 1997 zijn vertaalbureau Crealingua op. Met bijna 30 jaar ervaring heeft Geert een schat aan expertise opgebouwd in beëdigde vertalingen, legalisatie en apostillering van bedrijfsdocumenten voor bedrijven, KMO’s en particulieren.

Geert Vancoillie heeft een dubbele academische achtergrond in taal- en letterkunde en bedrijfskunde. Hij is licentiaat Romaanse talen met een specialisatie in Italiaanse letterkunde (KUL) en behaalde ook een MBA aan de Vlerick Business School (UGENT).

Geert Vancoillie staat nog dagelijks met beide benen in de vertaalpraktijk. En heeft sinds 1997 al meer dan 5.000 ondernemers geholpen bij het beëdigd vertalen van belangrijke bedrijfsdocumenten. Hij is zelf een expert beëdigd vertaler erkend door de FOD Justitie.be voor Nederlands, Frans, Engels, Duits, Spaans en Italiaans. 

Met een uitgebreid netwerk van native vertalers biedt Crealingua.be eveneens beëdigde vertalingen aan in meer dan 40 talen.

Over Crealingua.be

Vertaalbureau Crealingua is een officieel vertaalbureau met beëdigde vertalers erkend  door FOD Justitie.be. Crealingua is al sinds 1997 en dus bijna 30 jaar expert in  beëdigde vertalingen voor particulieren, bedrijven en de publieke sector. Vertrouwd door meer dan + 5.000 klanten. Met een positieve  reviews en een kwaliteitsscore van 9,2 /10.

Vertaalkantoor Crealingua is op vandaag uitgegroeid tot één van de marktleiders in Vlaanderen voor professionele en beëdigde vertalingen van alle documenten en beschikt over een uitgebreid team van:

•   Beëdigde vertalers
•    Juridische beëdigde vertalers
•    Marketing vertalers
•    HR-vertalers
•    Financiële vertalers
•    Technische vertalers